Bugün İran-Azerbaycan-Gürcistan rotasında Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ni geziyoruz.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, demirperdeye dahilken 1991’de Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmesiyle SSCB’den kopmuş bir kardeş özerk bölge.
Bağımsızlığına kavuşalı 25 yıl geçmiş olmasına rağmen Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Sovyet etkisini halen Azerbaycan’a göre daha çok taşıyor.
450 bin nüfusa sahip olan ve coğrafi olarak Iğdır Ovası’nın devamı niteliğinde olan bölgede halkın %99,9’u Azeri Türkü.
SSCB döneminde eğitimde zorunlu dil Rusça olduğundan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde 35 yaş üstü Azeriler Rusçayı ana dilleri gibi konuşuyor. Bazı ses ve kelime farklılıkları olsa da Türkiye Türkçesiyle de rahat anlaşabiliyorsunuz. Anlaşılmayan kelimeler fazla değil. Mesela “fotoğrafımı çeker misin?” dediğimde anlamadılar. Çünkü onlar ‘fotoğraf’ kelimesi yerine “şekil” kelimesini biliyorlar.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Gezisi
Nahçıvan İsmi Nereden Geliyor?
Tarihçiler tarafından Nuh-çı-van (Nuh’un beraberinde gelenlerin bulunduğu yer) kelimesinden gelebileceği ön görülüyor.
Yazının sonuna doğru bahsedeceğim tarihçiler Nuh’un Gemisi’nin burada olduğu konusunda hemfikir görünüyor. Yine de bu durum bir muamma ve öyle de kalacak gibi. Biraz aşağıda fotoğrafını göreceksiniz; Nahçıvan Özerk Bölgesi Nuh’un gemisiyle anılan Ağrı Dağı’nın güneydoğusundan Türkiye ile sınır.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Tarihi
Tarihte Bizans ve Sasani Devletleri arasında sürekli el değiştiren bölge Türklerin Orta Asya’dan Anadolu’ya geçişlerinde önemli rol oynamış.
Moğol istilası, Arap istilası derken 11. yy.da Selçukluların eline geçip o tarihten itibaren günümüze Azeri nüfusuyla yaşamaya devam etmiş.
Çarlık Rusyası’nda ve 1921’den sonra Sovyet egemenliğinde Bolşevik hakimiyetinde kalmış ve nihayetinde 1991 Aralık ayından itibaren de sınırı olmadığı Azerbaycan’a bağlı özerk bir cumhuriyet statüsüne kavuşmuş.
İran ya da Ermenistan kara yoluyla bağlantı için küçük bir koridor açsa tam olarak bütünleşme istekleri gerçekleşecek ama bunun siyasi platformlarda gerçekleşmesi imkansız gibi görünüyorken son savaşta Ermenistan’ın aldığı ağır yenilgi bu umutları yeniden yeşertmiş. .
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ne Gidiş
Ankara Samsun üzerinden Giresun ve devamında geze geze Gümüşhane Erzurum Ağrı derken dinlenmek için Iğdır’da bir gece konaklayalım dedik. Sabah erkenden bir saat kadar mesafemizin kaldığı Dilucu Sınır Kapısı’ndan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ne geçeceğiz.
Gezginler İçin Not: Şehrin içindeki Iğdır Öğretmen Evi’nin 2018 konaklama ücreti geceliği 35-45 Tl, kahvaltı hariç. İhtiyaç duyduğunuzda kalmaktan çekinmeyin, ihtiyaçlarınıza ortalama cevap verebilecek bir yer.
Güzergahımızın orta noktası Bakü olacak. Hazar Denizi’ne girdikten sonra Gürcistan üzerinden dönüşe geçeceğiz.
Sovyet döneminde Nahçıvan ile Azerbaycan arasındaki Zengezur bölgesi Ermenilere verilerek Nahçıvan Azerbaycan bağlantısı kesilmiş. Dolayısıyla günümüzde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nden Azerbaycan’a kara yoluyla geçebilmek için İran üzerinden iki sınır kapısından daha (Culfa ve Astara Gümrükleri) geçmek gerekiyor. Yolculuğumuzun devamında biz de öyle yaptık.
Not: İran’dan Azerbaycan’a sınırın farklı bir bölgesinden geçmek isterseniz Horadiz-Aslandüz sınır kapılarının son durumunu da kontrol etmenizi öneririm. Biz Azerbaycan’ın çayıyla meşhur sayfiye şehri Lenkaren’i de görmek istediğimizden Hazar Denizi kenarındaki Astara gümrüğünü tercih ettik.
Haritanın ortasındaki kısa kırmızı çizgiden bahsetmek istiyorum. Orası 13 km’lik bir sınır şeridi. O çizginin varlığı oluştuğu dönemden günümüze kadar siyasal, kültürel, ekonomik ilişkileri etkilemiş durumda.
Ermenistan ile İran arasında yer alan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti stratejik bir öneme sahip; Türkiye’nin Türki Cumhuriyetler ile tek bağlantı noktası burası.
İleri görüşlü bir siyaset dahisi olan Atatürk, bu bölgeyi bizzat cebinden para ödeyerek İran’dan satın alıyor ve sonrasında bugünkü Dilucu Sınır Kapısı bu sayede oluşuyor. Böylelikle sınırımıza en yakın komşu olan tek Türk ülkesi Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile kara yolu bağlantımız sağlanmış oluyor.
Dilucu Sınır Kapısı
Sınıra vardığımızda önümüzdeki uzun tanker kuyruğunu görünce şaşırmadım doğrusu. Zamanında güneydoğu sınırlarımız nasılsa doğu sınırımızın da pek farkı yok doğal olarak. Sınırın yakınında her hangi bir yerleşim yeri bulunmuyor, oradaki görevlilerimiz sosyal yaşamdan izole durumda.
O anda orada ilerleyen tek küçük araç biziz herhalde. Yolculuk boyunca geçtiğimiz 8 gümrük kapısından sadece birinde turistler vardı (Gürcistan-Türkiye). Diğerlerinde ise ne bir turiste ne de bir gezgine rastlamadık. Bu sınırlara ıssız sınırlar diyebiliriz.
Yalnızca ticaret yapan karşılıklı yöre halklarından oluşan az sayıda kişi yaya olarak geçiş yapıyor. Kontroller tamamlandıktan sonra minibüsümüze binip gümrük polislerimizin güler yüzüyle Türk gümrüğünü rahatlıkla geçiyoruz. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti gümrüğünde de bir sıkıntı yaşamadık diyebilirim. En fazla sıkıntıyı İran’dan Azerbaycan’a geçerken yaşadık.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yolları
Sol tarafıma baktığımda bütün haşmetiyle tepesi karlı Ağrı Dağı. Yanına da Küçük Ağrı’yı almış.
Aylardan temmuz… Henüz öğlen olmadı. Sıcaklık birazdan 50 dereceyi geçecek. Bundan daha haberimiz yok tabii. Nahçıvan topraklarında ilerlemeye devam…
Bölgeye adını veren Nahçıvan Şehri’ne bir an önce gidip öğle yemeği yiyecek bir yer bulmamız lazım.
Şu ana kadar sadece yoldan fotoğraf aldım. 100 bin kişiye yakın nüfuslu Nahçıvan şehri göründü.
Gitmeden önce internet ortamında yaptığım araştırmalarda Nahçıvan hakkında yeterli gezgin yazısı bulamamıştım. Nedense insanların es geçtiği ve de yeterince tanınmayan bir coğrafya burası ama geldiğime çok memnun olduğum zamanlar geçirdim burada.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde Gezilecek Yerler
Haydi o zaman gezdiğim yerleri birlikte görelim. Ülkenin 8 tane rayonu (bölgesi) var. En büyüğü 93 bin nüfusla Nahçıvan, en küçüğü 16 bin nüfusla Haydarabad.
-Nahçıvan Şehir Merkezi
Şehir merkezinde araçtan iniyoruz. Çok geniş caddeleri var bu şehrin. Mimarideki Sovyet izleri yol boyunca geçtiğimiz köy evlerinde hissedilmeye başlanmıştı zaten.
Şehir eski ve sağlam granit taş binalarıyla, çok geniş caddeleriyle son derece ferah bir görüntüde.
En çok dikkatimi çeken şey yerlerde bir tek çöp olmayışı idi. Eğitimin önemini bir defa daha andım.
Şehir yeşil, her yer pırıl pırıl.
Caddelerde onarıma ihtiyaç olan tek bir asfalt bölgesi, kalkan ya da eksik bir tek kaldırım taşı yok. Her şey yerli yerinde görünüyor.
Bu ülkede yayalara kırmızı ışık uygulaması bulunmuyor. Yaya geçitlerinden istedikleri an geçebiliyorlar, araçlar durmak zorunda.
Çok ilginç bir durum gibi yazdım değil mi :)) Yayaların, sürücülerin sakin olmasının Türkiye’de şu anki imkansızlığındandır.
Trafikteki araç sayısı o kadar az ki bence o trafik polisine orada gerek yok.
Edebiyat Müzesi bile var. Tebrikler. Şehirde SSCB döneminde sosyal konutlar olarak halkın bedava oturduğu dairelerin şimdiki durumuna bir göz atalım.
SSCB’de yetişkinlere erken yaşlardan itibaren ücretsiz konut tahsis ediliyormuş. Evli ya da bekar olmasına bakılmaksızın.
Her hangi bir işçi 40 yaşına doğru ortalama bir ev satın alabilecek parayı biriktirebiliyormuş.
Şimdilerde bu konutlar günümüz popüler mimari anlayışa uygun olarak teker teker yenileniyor.
Yeni yapılmış apartman daireleri görünümü kazandırılıyor. On yıl öncesine kadar bu bölgenin dökülür vaziyette köhne binalarla, yıpranmış asfaltlarla dolu dolduğunu duymuştum. Ülke bu sürede kendini baştan yenilemiş anlaşılan. Para birimleri Manat, bizim paramızdan iki kat daha değerli dünya piyasasında.
Bunlar da çeşitli meslek gruplarından dükkanlar.
-Nahçıvan Şehir Merkezindeki Heykeller
Nahçıvan Caddelerindeki heykellerden yola çıkarak bu bölgenin kültürel ve siyasi geçmişini tanımaya çalışalım.
Behruz Kengerli (1892-1922), tasvir sanatının ülkede gelişmesine öncülük etmiş olan ressam eserlerinde özellikle yurtsuz insan portreleri ve bahar manzaralarını işlemiş.
Biz Köroğlu’nu ve destanını Bolu’ya yerleştirmişiz ama Nahçıvan, Türkmenistan ve Kazakistan da aynı Köroğlu’nu kendi bölgelerine yerleştirmiş. Destana Türk dünyasında Orta Asya’ya kadar sahip çıkılması şaşırtıcı değil.
Anadolu, Azerbaycan, Türkmenistan, kısmen Özbek, Uygur kültüründe, bazı bölümleriyle Kazak kültüründe yaşayan Dede Korkut Hikayeleri Türklerin İslamlaşma dönemindeki kültürel sosyal yapılarıyla ilgili ayrıntılı verilere sahip.
Bababek, 9. yy.da Arapların Azerbaycan’da zorla yaymaya çalıştıkları dinsel harekete karşı isyan başlatan Hürremiler hareketinin başı olmuş. Düşmanları tarafından dahi sonraki yıllarda yiğitliğiyle anılmış.
Celil Memmed Guluzade (Nahcivan 1869- Bakü 1932), Molla Nasreddin Edebi Mektebi’nin kurucusu 20. yy. Azerbaycan edebiyatının en büyük simalarından biri. Hikaye, oyun yazarı, fikir adamı.
” Azerbaycan halkının sevinci sevincimiz, kederi kederimizdir.”
M. Kemal Atatürk
Nahçıvan şehir merkezindeki ana caddelerden birine Atatürk Caddesi ismi verilmiş ve buradaki geniş alanda Atatürk’ün büstünü dikmişler.
-Nahçıvan Devlet Üniversitesi
Nahçıvan’da bir tane devlet ve bir tane de özel üniversite var. Nahçıvan Devlet Üniversitesi (NDÜ)’nin Mimarlık, Rus Dili ve Edebiyatı, Müzik bölümleri ÖSYM tercih kılavuzunda yer alıyor. Yıllık belirli bir ücret ödeyerek öğrenim görmeniz mümkün. Türkiye’den yüzlerce öğrenci şu anda bu üniversitede eğitim görüyor. Özellikle de Afrika ülkelerinden çok sayıda öğrenci burayı tercih ediyor.
-Şehir Merkezi Dışı
Lokantasında öğle yemeğimizi yediğimiz Alaaddin bey, yaz tatillerinde ülkesi Nijerya’ya gitmeyip yanında çalışan eczacılık öğrencisi çok sempatik bir genç olan Abdullah’ı yanımıza rehber olarak verdi. Minibüsümüze bindik, şehir dışında görülecek yerleri gezmeye gidiyoruz.
Abdullah, sevimli Azeri Türkçesiyle Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yollarında bütün gün bize rehberlik yaptı. Bir yandan da Türk dizilerinden öğrendiği Türkiye Türkçesiyle konuşmaya gayret etti.
İdeali Türkiye’de eczacılık yapmak. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde her yer birbirine çok yakın. 10 km ötedeki ilk durağımıza geldik.
-Duzdağ Fiziyoterapiya Merkezi – Duzdağı Oteli (Tuz Mağarası)
Büyük bir mağara olduğunu Deyirmançi Restoran’da tanıştığım Azerbaycan Devlet Üniversitesi Rektör Yrd. Sura Hanım söylemişti. Mutlaka görün demişti.
Devasa bir tuz dağının içinde yüzlerce metre yürüyeceğiz.
Mağarayı gezerken bir görevli bize eşlik etti. Onun anlattıklarıyla size burayı tanıtacağım. Sadece görmeye gelenler 300 m’lik bir derinliğe kadar ilerleyebiliyor.
Denizden yüksekliği 1171 m olan mağaranın içindeki yolu granit mermerden şık bir biçimde döşemişler. Aydınlatmaları da çok hoş.
Duzdağ içerisinde Duzdağ Fizyoterapi Merkezi var. Bu merkezde 24 saat doktor ve diğer tıbbi personel bulunuyor.
Fizyoterapi merkezinin odalarına giriş iznimiz olmadı. Odaların tamamı çevre ülkelerden gelen akciğer hastalarıyla dolu. Hastalar çoğunlukla Gürcistan, Ermenistan, Ukrayna, Azerbaycan, Rusya ve İran’dan geliyormuş. Daha az miktarda da Avrupa’dan, özellikle İtalya, Romanya, Almanya, Macaristan, Polonya…
Hastalar mağaranın duvarlarına rehabilitasyon amaçlı rölyefler yapıyorlar. Genelde kuş, kaplumbağa, ahtapot, kurt kabartmaları gördüm.
Merkezin içinde bir de kafeterya var. Bu Mağarada Yaşasanız Aç Kalmazsınız.
Ziyaretçilerin çoluk çocuk televizyon seyretme imkanı bile var.
Farklı bir ışık altında mağaranın görüntüsünü de aldık.
Bu dağa 2 km uzaklıkta bulunan Duzdağ Oteli’nde 2 kişilik odada bir gece konaklama 75 $. Ciğerlerimizi bir saat kadar ferahlatıp mağaradan çıkıyoruz. Mağarayı arkamıza alıp araç bin yaptık.
İstikamet şehrin 20 km kadar zıt yönünde bir başka dağ. O dağ biraz daha farklı; araçla biraz yol aldıktan sonra inip 500 tane merdiven basamağı çıkıp hedefimize ulaşacağız.
-Ashabi- Kehf (Yedi Uyurlar Mağarası)
Burada ilk karşılaştığımız bu tabela oldu. Günah- sevap üzerinden uygar insan davranışlarını anlatıyor.
Sağlı sollu kurulmuş küçük köşklerde semaver çaylar ve ufak tefek hediyelik eşyalar satılıyor.
Yedi Uyurlar’ın Nahçıvan versiyonunu kısaca özetleyeyim: 5 tane nefer (delikanlılara nefer diyorlar) üçü bir mağarada ikisi hemen yandaki mağarada bir sabah acıkmış olarak uyanıyorlar ve karınlarını doyurmak için yürüyerek şehre varıyorlar.
Ellerindeki bozuk paralarla yiyecek almak istiyorlar. Kasaba halkı paraları görünce hayrete düşüyor çünkü ellerindeki paralar 300 yıl öncesine ait. Neferler gece uyuyup sabaha uyandıklarını sanırken gerçek böylece ortaya çıkıyor.
Nahçıvanlı yaşlı kadınların ellerinde ayetlerle buraya geldiklerini ve dua ettiklerini gördüm. Bu hikayeyi refakatçimiz Abdullah’dan dinlediğim gibi bir de o teyzelerden birinden dinledim.
En tepedeki mağaralara yaklaştıkça merdivenler de daralıyor.
Mağara Girişi. 500 Basamağı Tamamladık.
Şehir merkezine dönüyoruz. Tam merkezdeki bir parkın içinde bulunan önemli bir tarihi eseri, Türk halkının bölge tarihindeki en önemli kadınlarından biri olan Mömine Hatun Türbesi’ni ziyaret edeceğiz.
-Mömine Hatun Türbesi
Azerbaycan Atabeyliği’nin kurucusu ve aynı zamanda da Irak sultanı olan (1136-1225) Şemseddin İldeniz’in eşi Mümine Hatun için yapılmış Nahçıvan’daki en güzel yapılardan birine geldik.
Şehrin orta yerinde bulunan bu anıtsal mezar yapısı İldenizliler dönemi mimarisinin en görkemli eseri olarak kabul ediliyor.
Türbenin kapısında açık olduğu saatleri gösteren bir levha asılmış.
Türbe üzerindeki yazıtta “Biz Gideriz Fakat Kalır Rüzgar, Biz Ölürüz Eser Kalır Yadigar” yazıyor
Sekizgenlerden oluşan motiflerin içinde Allah yazıları yer alıyor.
İç mekanı dairesel ve dar olan bu yüksek anıt Şemsettin İldeniz tarafından kendisinden önce vefat eden eşi anısına yapılmış. Bölgenin en önemli mimari eseri olduğunu hatırlatalım.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde Ne Yenir? Nerede Yenir?
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti küçük bir bölge olsa da yemek kültürü çok zengin bir yer. Bu nedenle yemekleri liste şeklinde özetlemek yerine bu konu ile ilgili yazıyı başka bir link üzerinden hazırladım.
Bu konu ile ilgili tüm detayları Nahçıvan’da Ne Yenir? Nerede Yenir? başlıklı yazımızda bulabilirsiniz.
Nahçıvan’da Nerede Kalınır?
Tebriz Oteli bir gece konaklama 75 $ (2 kişilik oda)
Grand Hotel bir gece konaklama 35 $ (2 kişilik oda)
Ev kiralamak isterseniz aylığı 350 $ civarından başlıyor.
Not: Konaklama bilgilerini Nahçıvan Başkonsolosluğu internet sitesinden aldım.
Değerlendirme
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti küçük bir ülke olduğu için bir günün yeteceğini düşünerek gece konaklamamız için komşu ülke İran’da otel odamızı ayırtmıştık. Ama siz bu güzel, temiz ve sakin ülkeyi ziyarete gelirseniz en az 2 gün kalın mutlaka. Çünkü Haça Dağı (Gemikaya)’nı görmeye vakit kalmadığı için çok üzüldüm ki orası Nuh’un gemisinin oturduğu dağ olarak bilinir ve uzaktan sınırın öte yakasındaki Ağrı Dağı’na bakar.
Burada Orhun Yenisey anıtlarındakine benzer kaya üstü oyma resimler bulunuyormuş. Tabii ki yakınlarındaki Köhne Kala denilen şehrin en eski kalesinin bulunduğu yerde de Nuh’un mezarının olduğu söylenen bir türbe.
16. yy.da yaşamış seyyah El Eşrefi de ve 1800’lü yıllarda bölgeyi incelemeye gelen Rus bilim adamları da Nuh’un kabri ve gemisinin Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin kuzeyinde olduğunu yazmışlar ama bu rivayet hala tam bir muamma…
İran Yazımızda Buluşmak Üzere
Sağlıcakla…